تحلیل نتیجه آن آزمون
حال باید دید كه مراد از صبر و شكیبائی كه در پی آن آزمون برای فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها مطرح شده چیست؟

گرچه همان طور كه درك مفهوم خود آن آزمون آسان نیست، درك مفهوم صبر و شكیبائی كه در پی آن آزمون ازحضرت فاطمه زهرا(س) مشاهده شد نیز آسان نخواهد بود، ولی با تحلیل عرفانی ازپدیدة صبر شاید جلوه‌ای از ژرفای آن حقیقت متعالی را نمایان نمود، لذا در چند محور دربارة پدیدة صبر نكته‌های اشاره می‌شود:

1. درباره چیستی و ماهیت صبر گفته: صبر خویشتن داری از اظهار شكوه وشكایت ناملایمات زندگی به دیگران نهفته  داشتن اندوه دل و اظهار آن در پیشگاه خداوند است، از این رو قرآن كریم از جناب یعقوب پیامبر نقل كرده كه فرمود: « انما اشكو بثی وحزنی الی‌الله ».[1] [2]

2. بر اساس آموزه‌های دینی و عرفانی صبر از یك لحاظ به سه درجه تقسیم می‌شود: صبر بر معصیت كه در آن انسان پیوسته به فكر دوری از گناه وحفظ حریم حرمت شرع و ادب بندگی در پیشگاه خداوند است.

دوم صبر بر طاعت كه بالاتر از صبر بر معصیت است كه در این صبر انسان همواره مواظب انجام خالصانه اعمال و تكالیف خود است و می‌كوشد كه آن‌ها را با بهترین صورت بجا آورد.

سوم صبر در بلا و گرفتاری‌هاست كه به امید پاداش و انتظار گشایش وفرج الهی به سر می‌برد.[3] این سه درجه از صبر با تمام اهمیت مربوطه به عموم مردم و یا افراد متوسط است.[4]

3. برای صبر در نگاه عارفان مراتب دیگری نیز مطرح است: یكی « صبر فی الله » است كه راهیان اهل سلوك در راه وصال محبوب از همة علاقه‌ها واُنس و حتی از خود بریده و به عشق وصال محبوب تلاش می‌كند.

دوم «صبر مع‌الله» كه این مرتبه از صبر از آن اهل حضور و مشاهدة جمال دوست است كه به هنگام خروج از جلباب بشری و تجرد از رنگ‌های صفات و افعال خود ودریافت تجلیات اسماء و صفات دوست برای انسان حاصل می‌گردد. سوم «صبر عن الله» است كه این مرتبه از صبر آن عشاق و مشتاقین است و هنگامی نصیب اهل شهود می‌گردد كه از مقام محو و فنا به مقام صحو و هوشیاری بر می‌گردد و این مرتبه از دشوارترین مراتب صبر است.[5] و گفته شده: جوانی از اهل عشق و محبت از برخی عارفان پرسید كه كدام مرتبه از صبر دشوارتر است؟ او مراتبی از صبر را یاد آوری نمود، آن عارف نپذیرد تا این‌ كه گفت: «الصبر عن الله» آن گاه آن عارف از هوش رفت و نقش بر زمین شد.[6] وعارف بزرگ معاصر امام خمینی معتقد است[7] كه این فراز از مناجات امیر‌مؤمنان(ع) اشاره به همین مرتبه از صبر دارد كه گفت: « وهبنی صبرت علی عذابك، فكیف اصبر علی فراقك؟»[8]

حال باید دید كه مراد از صبر و شكیبائی كه در فراز نورانی زیارت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها آمده:« فوجدتك لما امتحنك صابره » چیست؟

ممكن است در این باب رویكرد‌های متعدد قابل تشریح باشد، ولی عجالتاً به نظر می‌رسد، اگر مراد از آزمون یاد شده گزینه اول باشد، طبیعی است كه مقصود از صبر حضرت فاطمه شكیبایی او متناسب همان گزینه است، یعنی خداوند بر اساس علم پیشین خود می‌دانست كه فاطمه زهرا(س) نسبت به عهد الهی وفا دارد وزندگی پارسائی پیشه نموده و در برابر مصائب و رخدادهای گوناگون زندگی كه پیش رو دارد، صبور و شكیباست از این رو موهبت‌های بی‌نظیر به آن حضرت افاضه شد كه در ادامه این پژوهه به تفصیل طرح و تبیین خواهد شد، و در این جا به فرازی از سخن یكی از عارفان نكته آموز معاصر اشاره می‌شود كه گفته است: « فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها … زنی كه افتخار خاندان وحی است و چون خورشیدی بر تارك اسلام عزیز می‌درخشد،‌ زنی كه همطراز فضائل بی‌نهایت پیغمبر اكرم و خاندان عصمت و طهارت بود، زنی كه هر كسی با هر بینش، درباره او گفتاری دارد و از عهدة ستایش او بر نیامده ـ كه احادیثی كه از خاندان وحی رسیده به اندازه فهم مستمعان بوده ـ ودریا را در كوزه‌ای نتوان گنجاند و دیگران هر چه گفته‌اند، به مقدار فهم خود بوده، نه به اندازة مرتبت او»[9] در این كلام به نكته‌هایی درباره فاطمه زهرا(س) اشاره شد كه مفهوم صابره بودن او را تا اندازه‌ای روشن می‌سازد به عنوان نمونه او هم تراز فضائل نامحدود ختمی مرتبت خوانده شده گویا‌ی این حقیقت است كه در نظام هستی كامل‌ترین فضائل از آن پیامبر است یكی از آن فضائل فضیلت صبر به مفهوم جامع و عمیق كلمه است و حضرت زهرا(س) چون جلوة وجود پیامبر است همه آن فضائل از جمله صبر نبوی را دارا بوده است.

ولی اگر مراد از آزمون یاد شده گزینه دوم باشد، مقصود از صبر فاطمی، صبر سوم با همه مراتب آن بخصوص «صبر عن الله» است، یعنی در پی آن آزمون توحیدی خداوند همه اهل بیت از جمله فاطمه‌زهرا(س) را صابر مشتاق بر مقام توحید یافت كه عارفان بزرگ حتی تحمل شنیدن آن مقام را ندارند و تنها پیامبر و اهل بیت اوست كه بر قله بلند این مقام بار یافته‌اند. از این رو هنگامی كه فرشتگان گمان الوهیت در آنان می‌كنند، آنها مشتاقانه كلمه توحید را زمزمه نموده به ملائكه می‌آموزند كه آن‌ها واصالان كوی توحید و یگانه پرستی‌اند از این رو به عظمتی بار یافته كه دربارة آنان گمان الوهیت بریده‌اید. پس مراد از صبر در آموزه‌ای پیش گفته این است كه خداوند در پی آن آزمون فاطمه زهرا را دارای «صبر فی‌الله» و «صبر مع الله» و بخصوص «صبر عن الله» یافته‌ است كه كامل‌ترین مقام صبر توحیدی است.

 پی نوشت ها:

[1]. من شكایت غم و اندوه خود را پیش خدا می‌برم. یوسف، آیه 83.
[2]. ر،ك: شرح منازل السائرین، ص196.
[3]. همان ص200، ونیز: اصول كافی، ج2، ص91، باب الصبر.
[4]. امام خمینی، چهل حدیث ص267.
[5]. ر،ك: امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص267.
[6]. ر،ك: شرح منازل السائرین، ص202ص203.
[7]. ر،ك: چهل حدیث، ص267.
[8]. به فرض بر عذاب تو صبر نمایم، ولی چگونه فراق و هجران تو‌ را تحمل كنیم؟ مفاتیح الجنان، دعای كمیل.
[9]. صحیفه امام، ج12، ص274.