فاطمه تفسیر هل اتی
یكی از فضائل وجودی فاطمه زهرا سلاماللهعلیها این است كه سوره مباركه «هل اتی» در شان او و همسر و فرزندانش نازل گردیده است و فرازهای از آن سوره با وجود نورانی آن حضرت تفسیر شده و حكایت از كمالات وجودی او دارد.
:«یطعمون الطعام علی حبّه مسكینا و یتیماً و اسیراً، انما نطعمكم لوجهالله لا نرید منكم جزاءً ولا شكوراً»[1] در تبیین مفهومی این آیات بزرگان اهل تفسیر نكتههای عمیق بیان نمودهاند، كه به برخی از آنها اشاره میشود:
1. برخی بر آن است كه ضمیر «علی حبّه» به كلمه طعام بر میگردد و مراد این است كه با وصف نیاز شدید و علاقه و اشتهای زیاد به خوردن غذا و طعام آن را به سایلی مستحق دادند.[2] برخی دیگر معتقداند كه ضمیر یاد شده به خداوند بر میگردد و مراد آیه این است، این كه غذای مورد نیاز خود را به سایلی مستحق دادند بدلیل محبت الهی بوده و نه دستیابی به ثواب یعنی انگیزه عشق و محبت خدا بوده و نه رسیدن به ثواب انفاق.[3] گفتنی است گر چه این دیدگاه كه دادن آن غذا به سایلی مستحق به انگیزه عشق ومحبت الهی بوده در خور توجه و نكتهای لطیف است. ولی از فراز یاد شده به دست نمیآید بلكه فراز دیگر كه فرمود:«نطعمكم لوجهالله» ناظر بدین حقیقت است كه در ادامه تبیین میشود.
2. حال باید دید كه مراد از «وجهالله» چیست؟
كلمه «وجه» به معنای روی، صورت، چهره است. مراد از «وجهالله» صفات و مقام فعلی اوست كه افاضة فیض بر عالم هستی بلكه افاضة هستی همان «وجهالله» است از این رو حافظ میگوید:
این همه عكس می و رنگ و نگاری كه نمود
یك فروغی رخ سا قیست كه در جام افتاد
حسن روی تو به یك جلوه كه در آینه كرد
این همه نقش در آیینه اوهام افتاد[4]
و بزرگترین مظهر و جلوه «وجه الله» در عالم انسان كامل است از این رو امام باقر(ع) فرمود: «نحن وجه الله»[5] تفصیل این بحث را در منبع ذیل جویا شوید.[6]
و در مجموع «وجه الله» رحمت عام الهی است كه قیوم همه او، و قوام هستی همه به اوست از این رو مراد از «وجه الله» در این آیه آن است غذایی كه به سایل مستحق داده شده به منظور رضا و خشنودی الهی بوده است، چون محبوب و جلب رضایت او در هر كاری مورد خواست بندگان صالح و محبان راستین اوست كه تنها برای محبت و عشق او عمل میكنند. و هیچ چیز دیگر جز رضای او انگیزه كارهایشان نیست.[7]
3. نكته اساسی این كه از سیاق این آیات معلوم میشود كه ماجرای این اطعام و دادن غذای مورد نیاز خود به سایل مستحق به عنوان یك قصه و داستان فرضی و تمثیل نبوده است، بلكه آیات یاد شده از حقیقت عینی كه در خارج واقع شده حكایت دارد، و درصدد بیان عمل كرد محبانة كسانی است كه در آیه قبل همین سوره[8] از آنان به «ابرار» یاد شده است.[9]
حال باید دید كه آنها چه كسانی بودهاند و چگونه غذای مورد نیاز خود را به سایل مستحق دادند؟
در منابع تفسیری شیعه و اهل سنت بر این مسئله تأكید شده كه این آیات در شأن اهلبیت(ع) نازل گردیده است، و شاید تفسیری یافت نشود و یا كمتر تفسیری باشد كه بدین مطلب اشاره نكرده باشد. سیوطی در كتاب گرانسنگ «الاتقان» میگوید: از ابن عباس نقل شده كه آیات یاد شده درباره علی بن ابی طالب(ع) و فاطمه زهرا(س) نازل شده است.[10]
براساس برخی از نقلها ماجرا از این قرار بوده است كه وجود نازنین حسن و حسین(ع) دچار كسالت و بیماری شدند، رسول خدا(ص) با عدهای از اصحاب به عیادت آنها آمدند و آنها به علی و فاطمه پیشنهاد نمودند كه برای شفای دو فرزند شان نذری نمایند، حضرت امیرمؤمنان و فاطمه زهرا و جناب فضه خدمتكار آنها سه روز نذر كردند كه برای شفای بچهها روزه بگیرند، به بركت آن نذر خداوند آنها را شفا داد، امیرمؤمنان مقدار سه من جو قرض نمود و طبق برخی نقلها مزد پشم ریسی فاطمه زهرا و فضه، سه من جو شد كه، حضرت فاطمه زهرا سلاماللهعلیها از آن جو آردی تهیه نمود و بعد به تعداد افراد خانواده پنج قرص نان پخت و سهم هر كدام را جلوش گذاشته تا افطار كنند، در این حال سایلی آمد و گفت: سلام بر شما اهلبیت محمد من مسكین هستم به من غذایی بدهید، آنها غذایشان را به آن سایل داد و با آب افطار كردند و فردا دوباره روزه گرفتند، به هنگام افطار باز سایلی آمد و گفت: من یتیم هستم به من غذا بدهید. آنها این بار نیز غذای خود را به آن سایل دادند، و فردا روزه گرفتند، و در شب سوم نیز به هنگام افطار سایلی آمد و گفت: من اسیر هستم به من غذایی بدهید آنها غذایشان را به او دادند. صبح روز چهارم امیرمؤمنان دست حسن و حسین را گرفت و به حضور پیامبر رفتند، حضرت دید آنها مثل بچه پرندگان از شدّت گرسنگی میلرزند ناراحت شد و با آنان به سوی خانه دخترش فاطمهزهرا(س) رهسپار گردید، آنگاه دید كه فاطمه با شدت گرسنگی در محراب در حال عبادت است، پیامبر از دیدن این حال بسیار اندوهگین شد، ناگاه جبرئیل نازل شد و سوره مباركه «هل اتی» را به او عرضه نمود و گفت خداوند داشتن چنین اهلبیت را به شما تبریك میگوید و آنگاه سوره را برای او خواند.[11]
و در تفسیر ابوالفتوح رازی آمده كه عموم مفسران و اهل حدیث اذعان نمودهاند كه از فراز: «انّ الابرار یشربون من كأس»(آیه5) تا «و كان سیعكم مشكورا»(آیه22) در باره امیرمؤمنان(ع) و فاطمه زهرا(س)، حسن و حسین علیهم السلام و فضه كنیز آنان نازل شده. و وقتی پیامبر به خانه فاطمه آمد و او را دید كه در حال شدت گرسنكی است، گریه نمود و فرمود سه روز با این حالت بودهاید و من اطلاعی نداشتهام. در این حال جبرئیل آمد آیات یاد شده (از آیه پنجم تا بیست دوم سوره انسان) را بر او خواند، و فراز نورانی «یوفون بالنذر» ناضر به ماجرای سه روز روزه آنان است.
و به اتفاق همه اهل قبله از مخالف و مؤالف سوره مباركه «هل اتی» در شأن علی و فاطمه و حسن و حسین نازل گردیده است.[12]
و حكیم نكته آموز غروی اصفهانی ضمن سرودة معروف خود در این رابطه میگوید:
وحی نبوتش نسب، جود و فتوتش حسب
قصهای از مروتش، سوره «هل اتی» كند
لوح قدر به دست او كلیك قضا به شست او
تا كه مشیّت الهیّه چه اقتضاء كند
لیلةالقدر اولیا نور نهار اصفیا
صبح جمال او طلوع از افق علا كند
عینی معارف و حكم، بحر مكارم و كرم
گاه سخا محیط را قطرة بیبها كند[13]
پس بدین ترتیب آیات نورانی سوره «هل اتی» با آیت عظمای وجود فاطمی تفسیر پذیر است و با جود و سخاوت، كرم روزه نذر اوست كه «یطعمون الطعام علی حبّه» تفسیره و «انما نطعمكم لوجه الله» تقریر، و «یوفون بالنذور» تبیین گردیده، و مصداق كامل ابراز مشخص شده و مفهوم: «ان الابرار یشربون من كأس مزاجها كافوراً» و مانند آن كه در آیات پنجم تا بیست دوم آن سوره آمده معلوم میشود، و سعی بیبدیل ابرار مورد ستایش الهی قرار گرفت و مدال زیبا «و كان سعیكم مشكوراً» نصیب شان میشود.
آری این است فاطمه و چنین است زهرا كه وقتی سایل گرسنه به در خانه او میآید او نه تنها با وصف گرسنگی شدید خود و همسر و فرزندانش غذایی را كه با دست مزد پشم ریسی تهیه كرده به سایل میدهد، بلكه این اطعام و انفاق را با سخن درسآموز: «انما نطعمكم لوجه الله» هدیه مینماید.
در تفاسیر متعدد و از آن میان در تفسیر فرات كوفی كه معاصر كلینی صاحب اصول كافی بوده است (350 ق) آمده در نوبت اول وقتی سایل فقیر آمد و درخواست غذا نمود امیرمؤمنان(ع) با كلمات موزون به فاطمهزهرا سلاماللهعلیها گفت: ای فاطمه كه صاحب كرم و معرفت و دختر بهترین مردمان عالم هستی آیا سایل مسكین را كه به در خانه ایستاد میبیند كه به خدا و ما محزونانه شكوه میكند؟
حضرت زهرا با بیان موزون در جواب امیرمؤمنان گفت:
أمرك سمع یابن عم و طاعة
ما بی من لوم و لاو ضاعة
غدیت بالبر ولی صناعة
اطعمه و لاأبالی الساعة
فرمان تو را شنیدم و اطاعت میكنم ای پسرعمو، و در این امر تو فروگذار نخواهد شد، و در حالی صبح خواهم نمود كه كار نیكی انجام دادهایم، این غذا را به آن فقیر دهید كه در این كار هیچ باكی نیست.
در نوبت دوم وقتی سایل یتیم به در خانه اهلبیت آمد باز امیرمؤمنان(ع) خطاب به فاطمهزهرا(س) گفت: ای فاطمه دختر پیامبر كریم نگاه كنید كه یتیمی برای طلب غذا آمده كه قابل ترحم است.
حضرت زهرا سلاماللهعلیها این بار نیز با كلام موزون گفت:
انی لاعطیه و لا ابالی
و او ثر الله علی عیالی
امسوا جیاعا و هم اشبالی
اصغرهم یقتل فی القتال
من به آن سایل یتیم غذا میدهیم و از دادن غذایم به او پروایی نیست، و رضای خداوند را بر عیال و فرزندانم بر میگزینم، امشب خود و شیر بچههایم گرسنه به سر میبریم، بچههایی كه كوچك آنها در كربلا مظلومانه به قتل خواهد رسید.[14]
پی نوشت:
[1]. و به پاس دوستی خدا بینوا و یتیم و اسیر را خوراك میدادند، ما برای خوشنودی خدا است كه به شما میخورانیم و پاداشی و سپاسی از شما نمیخواهیم، هل اتی آیه 8-9.
[2]. علامه طباطبائی، المیزان، ج20، ص215.
[3]. ر،ك: كشفالاسرار و عدةالابرار، ج 10، ص319.
[4]. دیوان حافظ، ص111.
[5]. اصول كافی، ج1، ص196.
[6]. سیمای اهلبیت در عرفان امام خمینی، ص44. (به همین قلم)
[7]. ر،ك: المیزان، ج20، ص216.
[8]. دهر، آیه5.
[9]. ر،ك: المیزان، ج20، ص216.
[10]. الدرالمنثور، ج8، ص371.
[11]. ر،ك: زمخشری كشاف، ج4، ص670، قرطبی، الجامع الاحكام القرآن، ج18، ص85 ، رشیدالدین المیبدی، كشف الاسرار، ج10، ص320، ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ج20، ص79.
[12]. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ج20، ص78 و ص82 و نیز: تفسیر فرات كوفی، ص524.
[13]. دیوان اشعار، ص39.
[14]. تفصیل این اشعار در منابع ذیل ملاحظه شود: تفسیر فرات كوفی، ص521؛ روض الجنان و روح الجنان، ج20، ص78؛ كشف الاسرار، ج10، ص320، قرطبی، جامع الاحكام القرآن، ج18، ص85.
فرم در حال بارگذاری ...