یكی از فضایل فاطمه زهرا(س) كه ساحات وجودی و جایگاه او را در نظام هستی بخوبی نشان می‌دهد، حدیث نورانی امام صادق(ع) است كه در تفسیر گران‌سنگ فرات كوفی نقل شده، حضرت فرمود:

="color: #008080;"> «انا انزلناه فی اللیة القدر» اللیلة فاطمة و القدر الله، فمن عرف فاطمة حق معرفتها فقد ادرك لیلة القدر، و انما سمیت فاطمة لانّ الخلق فطموا عن معرفتها. و قوله: «ما ادراك ما لیلة القدر؟ لیلة القدر خیرٌ من الف شهر» یعنی خیر من الف مؤمن و هی امّ المؤمنین. «تنزل الملائكة و الروح فیها» و الملائكة المؤمنون الذین یملكون علم آل محمد(ص) و الروح القدس هی فاطمة علیهاالسلام. «باذن ربّهم من كل امر سلام هی حتی مطلع الفجر» یعنی حتی یخرج القائم علیه‌السلام.»[1] در این حدیث نورانی كه در حقیقت تاویل و بیان مصداق و تفسیر عینی سوره مباركه قدر است نكته‌های ژرفی اشاره گردیده است:

1. گرچه براساس معنای ظاهری و تفسیر افاقی آیه اول سوره قدر ناظر به نزول قرآن كریم در شب قدر است، ولی طبق تفسیر انفسی و تاویل باطنی، آیه یاد شده مفهومی فراتر از این دارد و ناظر به تجلی الهی در وجود انسان كامل است، زیرا مراد از «اللیلة» فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها است، و مراد از «القدر» «الله» است، از این روست اگر كسی فاطمه را آن گونه كه شایسته است بشناسد به در لیلة‌القدر نایل شده است، و چون كنه حقیقت وجود متعالی فاطمه همانند كنه وجود حق‌تعالی قابل شناخت نیست از این رو آن حضرت فاطمه نامیده شده چون این مظهر مانند آن ظاهر كنه حقیقت وجودش قابل دست‌یابی و شناخت نخواهد بود. برخی از بزرگان اهل عرفان در این باره گفته است:«و همانا كه خلق از كنه معرفت به حضرت عصمت‌الله فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها بدین علت بریده شده‌اند كه آن جناب صاحب عصمت بوده است و كسانی كه واجد ملكه عصمت نیستند، مفهوم عصمت را ادارك می‌كنند نه این كه به حسب ذوق مَدرِك آن باشند و عمده در معرفت، علم ذوقی است، و در اصطلاح عارف بالله مراد از علم ذوقی آن علم و معرفتی است كه عالم بدان از راه وجدان و كشف آن را می‌یابد نه از برهان و كسب و نه از راه اخذ به ایمان و تقلید زیرا كه هریك از برهان و كسب و ایمان و تقلید اگر چه به حسب مرتبة خود معتبر است، ولكن به مرتبة علوم كشفی نمی‌رسند، زیرا كه خبر مانند عیان نیست.»[2]

2. اینكه فرمود: تو نمی‌دانی شب قدر چیست؟ ولی همین اندازه بدان كه شب قدر از هزار ماه برتر است. مراد از این هزار ماه طبق كلام امام صادق(ع) هزار مؤمن است، وفاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها كه تاویل لیلة القدر است از هزار مؤمن برتر و بالاتر و «ام‌المؤمنین» است. گفتنی است كه عدد «الف= هزار» در این گونه موارد در كلام عرب در مقام بیان كثرت بسیار زیاد كه به شمارش نمی‌آید به كار برده می‌شود. و این كه در تبیین برتری لیلة القدر بر هزار ماه از كلمه «خیر» استفاده شد، به نوبة خود تعبیر معنا دار و اشاره به حقیقتی نهفته‌ای دیگر است، در نتیجه فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها كه طبق بیان فرزندش امام صادق تاویل و مصداق عینی لیلة القدر است از هزاران مؤمن برتری دارد و آن‌ هم برتری نامحدود و نامشخص كه میزان آن برتری را غیر آفریدگار هستی كسی درك نمی‌تواند، ازاین رو با تعبیرهای كنائی یاد شده مطرح گردیده است. و در این رابطه سخن نغز یكی از بزرگان اهل معنا شنیدنی است كه ضمن سروده‌ای مبسوط می‌گوید:

ببرج معرفت گردون درخشان اختری دارد
 
بجیب خود سپهر عشق تابان گوهری دارد

بباغ وحی و بستان نبوت گلبنی باشد
 
كه آن گلبنی هزاران باغ گل در هر پری دارد

به بستان ولایت تازه سرو قامتی یابی

كه آن قامت چو غوغای قیامت محشری دارد

به چشم از كحل ادراك حقایق سرمه بینش
 
بگوش از گوشواره علم و ایمان گوهری دارد

فلك زان حلقه گیسوی مشكین چنبری گیرد
 
ملك زان نرگس شهلای رضوان‌ ساغری دارد

از آن مشكین دو گیسو لیلة‌القدر آیتی باشد
 
وزان خندان لب لعل آب حیوان مظهری باشد

زمین هر محفل از اشراق رویش شاهدی بیند
 
فلك هر جانب از انوار حسنش اختری دارد

 
جحیم از قهر او بر دشمنانش شعله افروزد
 
 
بهشت از لطف او بردوستانش كوثری دارد

وقارش بر قد و بالای عصمت زیوری بندد
 
 
شكوهش بر سر از سلطان عزت افسری دارد[3]

 
گفتنی است كه عالم ربّانی و عارف صمدانی قاضی سعید قمی در شرح گرانسنگ توحید صدوق تأكید نموده این كه خداوند در سوره قدر فرمود: «انا انزلناه» ضمیر به امیرمؤمنان(ع) برمی‌گردد و مراد این است كه خداوند فرمان داد وجود علی بن ابیطالب از عالم غیب فروفرستاده شود و این كه فرمود: «فی لیلة القدر» مراد این است كه این كار به سبب وجود لیلة‌القدر كه فاطمه زهرا(س) است انجام شده، زیرا اگر علی از آسمان غیب تنزل نمی‌كرد برای فاطمه هرگز كفوی وجود نداشت و انوار وجود ائمه اهل‌بیت از افق هستی طلوع نمی‌نمودند در حالی كه مشیت الهی بر این تعلق گرفته بود كه انوار وجود آنان بر علام بتابد چون اگر وجود آنان نمی‌بود فیض الهی نصیب عالم و آدم نمی‌شد. گفتنی است كه این سخن در واقع بازتاب عرفانی كلام امام صادق(ع) است كه فرمود: «لولا انّ الله تعالی خلق امیرالمؤمنین لفاطمة، ماكان لها كفو علی ظهر الارض.»[4] نكته دیگر اینكه به دلیل مظاهر متعدد شب قدر، در این سوره كلمه لیلة‌القدر، سه بار تكرار شده. یكی از آن مظاهر وجود فاطمه زهرا(س) است. دوم اشاره به زمان غروب شمس وجود ختمی مرتبت تا طلوع نور وجود مهدی موعود است. سوم لیلة‌القدر به طور اجمال در سه شب از ماه رمضان تجلی نموده و به همین جهت سه بار در سوره قدر تعبیر «لیلة‌القدر» تكرار شده است.[5]

3. طبق بیان نورانی امام صادق(ع) مثل فاطمه زهرا نسبت به سایر مؤمنین كه حامل علوم آل محمداند، (مؤمنان عالم و پیروان راستین اهل بیت) مثل روح‌القدس نسبت به سایر فرشتگان است. و یا مراد از ملائكه امامان اهل‌بیت اند كه مادرشان فاطمه زهرا(س) نسبت به آن‌ها مثل روح القدس به سایر فرشتگان است از همین روست كه در روایتی از امام حسن عسكری نقل شده كه:«نحن حجج‌الله علی خلقه، وجدّتنا فاطمه حجّة علینا»[6] و با الهام از این گونه آموزه‌های متعالی است كه عارف و حكیم نكته آموز معاصر امام خمینی درباره فاطمه زهرا(س) در جمع اهل‌بیت می‌گوید: «فاطمه سلام‌الله‌علیها زنی كه افتخار خاندان وحی است وچون خورشیدی بر تارك اسلام عزیز می‌درخشد، زنی كه فضائل او همطراز فضائل بی‌نهایت پیغمبر اكرم و خاندان عصمت وطهارت بود»[7]

4. مراد از «مطلع‌الفجر» ظهور خورشید عالم تاب وجود مهدی موعود است كه چون سپهر گردون از لیلة‌القدر فاطمی طلوع نموده و روزی عالم و آدم را با نور خویش روشن خواهد كرد. از این رو عارف بزرگ قاضی سعید قمی در تبیین مفهوم فرازهای نورانی سوره قدر تصریح نموده یكی از اسراری كه «لیلة‌القدر» در این سوره سه بار تكرار شده این است كه لیلة‌القدر مظاهر متعدد دارد و چنان‌كه قبلاً اشاره شد یكی از مظاهرش این است كه لیلة‌القدر از زمان غروب شمس نبوت و رحلت وجود ختمی مرتبت آغاز شد و این شب تا صبح ظهور طلوع ستاره امامت مهدی موعود ادامه دارد. و در چنین شبی سلام و رحمت خدا بر عالمیان است تا پگاه امید و ظهور منجی موعود فرا برسد.[8] درباره مظاهر لیلةالقدر در تحلیل عرفانی مسئله در ادامه به تفصیل بحث خواهد شد.

پی نوشت:

[1]. این كه در قرآن آمده: ما آن را در شب قدر نازل كردیم. مراد از لیل فاطمه و مراد از قدر الله است، پس كسی كه فاطمه را آن گونه كه شایسته است بشناسد بی‌تردید شب قدر را درك نموده است، و این كه فاطمه، فاطمه نامیده شده چون خلق از معرفت او بی‌نصیب‌اند، این كه فرمود: چه می‌دانی كه شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است. مراد این است كه فاطمه از هزار مؤمن برتر و بالاتر است و او مادر مؤمنان است. این كه فرمود: ملائكه و روح در شب قدر نازل می‌شود. مراد مؤمنانی است كه علوم آل محمد را دریافت نموده و مالك آن می‌شوند، و مراد از روح القدس، فاطمه زهرا(س) است. اینكه فرمود: آن شب تا صبح، صلح و سلام است. مراد زمان ظهور قائم آل محمد است. تفسیر فرات كوفی، ص583 ص584.
[2]. حسن زاده آملی، شرح فص حكمة عصمتیه فی كلمة فاطمیّه، ص262 ص263.
[3]. الهی قمشه‌ای، نقل از: شرح فص عصمتیه فی كلمة فاطمیّه، ص271.
[4]. اگر خداوند متعال امیرالمؤمنین(ع) را برای فاطمه نمی‌آفرید، در روی زمین همسری برای او وجود نداشت. اصول كافی، ج1، كتاب الحجة، باب مولد الزهرا، ص461.
[5]. قاضی سعید قمی، شرح توحید صدوق، ج1، ص638؛ و نیز: ر،ك: فواید الرضویه، ص74.
[6]. ما همه حجت خدا بر مردم، وجدّه ما فاطمه جهت خداوند بر ماست. اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج13، ص225.
[7]. صحیفه امام خمینی، ج12، ص274.
[8].قاضی سعید قمی، شرح توحید صدوق،‌ ج1، ص638.