عدل یکی از صفات جمال الهی است. در آیات قرآن به این صفت به گونه های مختلف اشاره شده است. پایه این اعتقاد آن است که در قرآن، هرگونه ظلم از خدا نفی شده و از او به عنوان «قائم به قسط» یادگردیده است.

چنان که می‌فرماید: «أنَّ اللهَ لا یَظْلِمُ مِثقالَ ذَرّهٍ»(۱) خدا به اندازه ذره‌ای ستم نمی‌کند»
و نیز می‌فرماید: «إنَّ اللهَ لا یَظْلِمُ الناسَ شیئاً» (۲) خدا هرگز به مردم ستم نمی‌کند»
و : «شَهِدَ اللهُ أَنّه لا إلهَ إلا هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولوا العِلْمِ قائماً بالقِسْطِ؛ (۳) خدا، فرشتگان و صاحبان دانش گواهی می‌دهند که جز او خدائی نیست، و او قائم به قسط است».

اما باید توجه داشت که عدل با رحمت خدا هیچ گونه منافاتی ندارد و جای بحث نیست.
زیرا رحـمـت خـدا به معناى رقت قلب و تاثر درونى نیست زیرا رقت و تاثر درونى مستلزم ماده است و خدا مادى نیست. مـعـنـاى رحـمت الهى به معناى بخشش چیزى است که دریافت کننده لایق و مستعد آن است. اگر استعداد او تمام باشد, آنچه براى او مناسب است دوست دارد و آن را طلب مى کند و خداوند آن را به او اعطا مى کند.

پـس رحـمت دو گونه است:
رحمت عام و آن عبارت است از اعطا آنچه شخص در طریق وجود و بـودنـش مـسـتـعد آن است.
و رحمت خاص که عبارت است از اعطا آنچه شخص در راه و طریق هدایت به سوى توحید و سعادت مستعد آن است.

پس اگر کسى به طور عام مستعد شقاوت بود که اثر آن عذاب دائم است منافاتى با اعطا ی شقاوت و عذاب دائم ندارد بلکه عین رحمت عام است اما رحمت خاص نیزشامل چنین افرادى نمى شود زیرا از مسیر هدایت خارج اند.

در برخی آیات به صورت جامع سه مسأله مورد بحث به زیباترین وجه بیان شده است:
۱- خداوند نقشه جهان هستی را بر اساس رحمت مطلق رقم می زند: «وَ رَحْمَتی وَسِعَت کُلَ شیء»؛ (۴) رحمت من شامل همه اشیا (هر چیز) و همه موجودات می شود و چیزی نیست که مصداق «شی»نبوده و مشمول رحمت خدا نباشد.
۲- عذاب مخصوصی در کار است و گروه ویژه ای را به کام می کشد: «قال عَذابی أُصیب بِه مَنْ أَشاء»؛(۵) عذابی دارم که بر پایه حکمت، به کس که معصیت می کند می رسد.
۳- رحمت خاصی وجود دارد که ویژه عده ای مخصوص است: «فَسَأَکْتبُها لِلَذینَ یَتَقُون وَ یُؤتُون الزَکوة والَذِینَ هُمْ بِایاتنا یُؤمنُون»؛ (۶) آن رحمت را ویژه پارسایان و پردازندگان زکات و مؤمنان به آیات خود قرار دادم.

بنابراین؛ رحمت خاص و همچنین مقابل آن یعنی عذاب شامل گروه های خاص می شود. اما رحمت گسترده و مطلق خدا شامل همه موجودات اعم از بهشت و دوزخ و انسان و پری است.
بنابراین، عذاب با رحمت عام خدا منافات ندارد، بلکه عین رحمت مطلق است، گرچه با رحمت خاص نیز یک جا جمع نمی شود لیکن انسان معذب با اختیار خویش راه شقاوتمندان و کافران را عمدا انتخاب می کند و خود را شقی می سازد.
عدل یعنی هر چیزی را در جای خود قرار دادن . اگر رحمت او شامل همه یا عده ای از بندگان شود، عین عدل است، چون در جای خود که شایسته آن افراد است خواهد بود.

پی نوشت:
۱-نساء(۴)آیه۴۰
۲- یونس(۱۰)آیه۴۴
۳-آل عمران(۳)آیه ۱۸
۴- اعراف (۷) آیه ۱۵۶
۵- همان.
۶- همان.