10. پرهیز از شتاب زدگی

از آفات بزرگ پژوهش‌های علمی، شتاب‌زدگی و عجله بی‌مورد است. زیرا كمترین آفت عجله این است كه مانع درك صحیح موضوع یا مساله می‌شود به همین جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقی شایسته است از شتاب و عجله دوری كنند.

پیامبر اعظم (ص) فرمود: از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله كنى نصیب و بهره خود را از دست خواهى داد. (مجموعه ورام ص 255)

امیرالمومنین (ع) فرمود: لغزش‏هاى انسان با عجله افزایش مى‏یابد. (غرر الحكم حدیث 9940)

11. پرهیز از دخالت دادن خواسته‌های شخصی و گروهی

پژوهشگر نباید خواسته‌های شخصی یا گروهی و … خود را به عنوان پیش فرض تحقیق و پژوهش خود قرار دهد، لذا نیكو و بایسته است كه اصل بی طرفی را ـ تا حد امكان ـ در تحقیقات خود مورد توجه قرار دهد.

محقق و پژوهشگر راستین كسی است كه خود را تابع نتیجه تحقیق خود بداند نه آنكه حاصل تحقیق خود را تابع امیال خود گرداند.

از همین جاست كه تفسیر به رای در مورد قرآن كریم به شدت نهی شده است. یكی از معانی تفسیر به رأی این است كه شخصی بخواهد باورها و پیش‌فرض‌های قبلی خود را بر قرآن تحمیل كند و از قرآن برای مطالب خود دلیل بیابد به عبارت دیگر شخص در حقیقت نمی خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دریابد بلكه می‌خواهد مراد و منظور خود را بوسیله قرآن به اثبات برساند.

12. پرهیز از سرقت علمی

یكی از نكات ناشایست اخلاقی در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمی است. محققِ با اخلاق هیچگاه مطالب دیگران را به اسم خود منتشر نمی‌كند و حقوق فكری و معنوی افراد دیگر را محترم می‌شمارد.

13. رعایت اولویت‌ها

از دیگر امور اخلاقی برای پژوهشگران این است كه اولویت‌ها و نیازهای خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهمتر، اساسی‌تر بیشتر اهمیت دهند. زیرا مسئولیت‌ها، وظایف دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و … پژوهشگران به اندازه‌ای زیاد است كه دیگر امكان رسیدن به مسائل غیر ضروری نیست و گزراندن عمر به مسائل غیر ضروری و انجام ندادن كارهای مهم و ضروری تر باعث خسران و ضررهای غیر قابل جبران فردی و اجتماعی است.

امام علی (ع) می‌فرماید: علم و دانش بیشتر از آن است كه بتوانی همه آن را بیاموزی و بر آن احاطه پیدا كنی؛ پس باید از هر دانشی بهترین‌های آن را برگزینی. (غرر الحكم، حدیث 2198)

14. تواضع و فروتنی

از دیگر آموزه‌های مهم اخلاقی فضیلت تواضع است. پژوهشگران و محققان نیز شایسته است خود را با این صفت، آراسته كرده و از تكبر و فخرفروشی به شدت بپرهیزند.

پیامبر اكرم (ص) فرمود: تواضع جز بزرگى بر انسان نمى‏افزاید پس تواضع كنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد. (كنزل العمال ح 5719)

امیرالمومنین (ع) فرمود: ثمره و نتیجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتیجه تكبّر، دشنام و ناسزاگویى مردم است. (غرر الحكم حدیث 4613)

حضرت مسیح (ع) فرمود: به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مى‏شود نه با تكبّر، همان‌گونه كه زراعت در زمین نرم و هموار مى‏روید نه بر روى كوه. (بحارالانوار ج 2 ص 62)

15. كنار نهادن حب‌ها و بغض‌ها

محقق و پژوهشگر باید از حب‌ها و بغض‌های شخصی و گروهی، خود را برهاند تا در تحقیقات علمی، از رسیدن به حقیقت باز نماند. زیرا شرط اصلی درك حقیقت یك گفتار یا رفتار و یا مساله‌ای نداشتن حب و بغض است، به عبارتی دیگر دوستی‌ها و دشمنی‌ها می‌تواند نگاه‌ها را تغییر داده و اندیشه ها را از مسیر اصلی منحرف كند. از قدیم گفته‌اند:

اگر بر دیده مجنون نشینی / به غیر از خوبی لیلی نبینی

سعدی نیز گفته است:

كسی به دیده انكار اگر نگاه كند / نشان صورت یوسف دهد به ناخوبی

وگر به چشم ارادت نگه كنی در دیو / فرشته ایت نماید به چشم كروبی

16. فهم كامل سپس نقد اندیشه

یكی از مهم‌ترین و حساسترین مسائل اخلاق پژوهش و نقد این است كه محقق و پژوهشگرِ ناقد كه در پی درستی و نادرستی یك اندیشه و نظریه است؛ نخستین و مهمترین شرط آن، این است كه آن سخن و مطلب را به درستی فهمیده باشد. زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب، در حقیقت نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد آن مطلب یا مساله. (دقت شود)

بنابراین بر هیچ كس از لحاظ اخلاقی شایسته نیست پیش از فهم درست و دقیق یك نظریه و مدعا ـ به صرف تصوری مبهم ، ضعیف یا احتمالی ـ به نقد آن بپردازد.

به جرأت می‌توان گفت اگر این آموزه در میان محققان و پژوهشگران جوامع بشری مراعات گردد بسیاری از نقدها و انتقادها از بین می رود.

17. روحیه انتقاد پذیری

شایسته و بایسته اخلاقی است كه پژوهشگران روحیه انتقاد پذیری داشته باشند و اگر منتقدی حرف حق و مطلب صحیحی را تذكر داد آن را با كمال افتخار بپذیرند و از منتقد خود تشكر و قدردانی كنند.

چنانكه صادق آل محمد (ص) فرمود: محبوب‌ترین برادرانم كسی است كه عیب‌هایم را برایم گوشزد كند. (بحار الانوار ج 71 ص 282)

—————————————————-

نویسنده: حجت‌الاسلام وحید واحدجوان