یکی از حقایق بنیادین در اسرار خلقت فاطمه زهرا(س) این است که فرزندش

امام باقر(ع) از او به آزمودة قبل از خلقت یاد نموده وخطاب به یکی ازپیروان اهل بیت فرمود : به هنگام تشرف به زیارت حضرت فاطمه زهرا بگوید: «یا ممتحنة امتحنک الله، الذی خلقک قبل ان یخلقک، فوجدک لما امتحنک صابرة»[1]

این فراز از کلام امام باقر(ع) به دو نکته اسرارآمیز دربارة خلقت پیشین حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها اشاره دارد که در دو محور باید طرح و تبیین شود:

1: تحلیل مفهومی این آزمون
نکته اول در سخن امام باقر این است که حضرت فاطمه زهرا(س) قبل از خلقت در نشئه دنیا در عوالم پیشین مورد آزمون بزرگ الهی قرار گرفت، حال باید دید که این آزمون چه بوده و در کدام موطن انجام شده است؟

در این باره ممکن است گزینه های متعدد قابل طرح باشد، ولی آنچه نگارنده به آن دست یافت در دو نکته اشاره می شود:

الف. ممکن است مراد از این امتحان همان حقیقتی باشد که در دعای نورانی ندبه نسبت به اهل ­بیت(ع) اشاره گردیده که فرمود: « … بعد ان شرطت علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا الدینّیه و زخرفها، فشرطوا لك ذلك، و علمت منهم الوفاء به فقبلتهم و قربّتهم و قدمت لهم الذكر العلی و الثناء الجلی»[2]

در این آموزه متعالی تصریح گردیده كه كه خداوند براساس علم پیشین خود می‌دانسته است كه اهل بیت(ع) چگونه عمل می‌كند و مظاهر دنیا آنان را گرفتار نمی‌سازد و آنان در مصاف با هرگونه رخدادهای دنیا سربلند بیرون می‌آیند لذا پیشاپیش پذیرفته مقرب درگاه الهی شده ویاد برتر وستایش آشكار برای آن‌ها مقرر داشته شد. پس مراد از این كه فاطمه‌ زهرا(س) قبل از خلقت آزموده شد و در آن آزمون موفق گردید ممكن است این باشد كه در علم پیشین خداوند وفای او به عهد و بندگی كاملاً مشخص بوده لذا در زیارت نامه او آن گونه نسبت به ایشان گفته شده است.

ب. گزینه دیگر اینكه با توجه به فرایند خلقت فاطمه كه به تفصیل بیان شد و معلوم گردید كه نور وجود فاطمه قبل از آفرینش عالم و آدم خلق شده بود، مفهوم آنچه در زیارت‌نامه او از امام باقر علیه‌السلام نقل شده به آسانی قابل درك خواهد بود، بدین بیان كه این آزمون نه براساس علم پیشین الهی بلكه با رویكرد وجود پیشین فاطمه باید تحلیل شود، یعنی گاهی ممكن است خداوند برخی از اولیاء و بندگان برتر خود را عالم دنیا مورد امتحان قرار دهد تا از رهگذر آن به مقامات برتر بار یابد نظیر آنچه نصیب حضرت ابراهیم خلیل شد كه در قرآن فرمود: «وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمّهُنّ قالَ إِنّی جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِمامًا»[3] در این آیه تصریح شده كه جناب ابراهیم بعد از آزمون‌های متعدد به مقام برین امامت دست یافت. ولی براساس روایات گویا برای پیامبر و اهل‌بیت(ع) قبل از نشئه دنیا در عوالم پیشین برای نور وجود آنان امتحان‌هایی گذاشته شده است از این رو در زیارت‌نامه یاد شد خطاب به حضرت فاطمه‌ زهرا (س) تصریح گردیده كه خداوند قبل از خلقت تو را آزمود و در آن آزمون ترا موفق یافت. حال باید دید كه این آزمون چه بوده است؟

گرچه در این باره به طور دقیق و مشخص اظهار نظر كار دشوار است و به آسانی نمی‌توان آزمون چه و چگونه بوده است‌، ولی برخی روایات به نكته‌های معنا داری اشاره گردیده كه كمك آنها گره از این سرّ نیز گشوده خواهد شد، مثلاً امام هشتم ضمن حدیث مبسوط نقل كرده رسول خدا(ص) به امیرمؤمنان فرمود:«اول ما خلق الله عزوجل ارواحنا فانطقها بتوحیده و تمجیده، ثم خلق الملائكة،‌ فلما شاهدوا ارواحنا نورا واحدا استعظمت امرنا، فسبحنا لتعلم الملائكة انا خلق مخلوق و انه منزّه عن صفاتنا، فسبحت الملائكة بستبحنا و نزّهته عن صفاتنا، فلما شاهدوا اعظم شأننا، هللنا لتعلم الملائكة ان لا اله الا الله و انا عبید و لسنا بآلهة یجب ان نعبد معه او دونه، فقالوا لا اله الا الله. فلما شاهدوا كبر محلنا، كبرنا لتعلم الملائكة ان الله اكبر من ان ینال عظم المحل الا به، فلما شاهدوا ما جعله الله لنا من العزة و القوة، فقلنا: لاحول و لاقوة الا بالله لتعلم الملائكة انه لاحول و لاقوة الا بالله لتعلم الملائكة انه لاحول و لاقوة الا بالله، فلما شاهدوا ما انعم الله به علینا و اوجبه لنا من فرض الطاعة، قلنا: الحمدلله، لتعلم الملائكة ما یستحق الله تعالی ذكر علینا من الحمد علی نعمه. فقالت الملائكة الحمدلله فبنا اهتدوا الی معرفة توحید الله و تسبیحه و تهلیله و تحمید و تمجیده»[4]

در این روایت كه به دلیل اهمیت آن در مسئله به تفصیل بیان شد، تصریح گردیده كه فرشتگان الهی در عوامل پیشین وقتی عظمت، كبریایی، منزلت و جایگاه، عزت و قدرت و مانند آن را در نور وجود پیامبر و اهل‌بیت مشاهده نمودند از آن همه صفات متعالی شگفت زده شدند و در آن‌ها گمان الوهیت و خدایی كردند و این مسئله در واقع آزمون بزرگی بود كه نور وجود پیامبر و اهل‌بیت با آن مواجه شدند، ولی در این آزمون سربلند برآمده و بندگی خود را در پیشگاه كبریایی خداوند اظهار و به توحید، عظمت و قدرت بی‌مثال او اقرار نموده و به فرشتگان اعلام نمودند كه آنان جزء آفریدگان و بندگان خداوند هستند، و تمام اوصاف كمال و جلال كه در آنان است جلوه‌ای از كمالات بی‌كران وجود حق‌تعالی است، و براساس روایات در این آزمون نور پنج تن از جمله فاطمه زهرا(س) حضور داشته است لذا در روایتی تصریح گردیده كه رسول خدا(ص) فرمود:

«انا و علی و فاطمه و الحسن و الحسین علیهم السلام، كنا فی سرادق العرش نسبّح الله فسبحت الملائكة بتسبیحنا قبلی ان یخلق الله آدم بالفی عام»[5]

بنابراین ممكن است مراد از آزمونی كه قبل از خلقت عالم و آدم برای فاطمه زهرا(س) در زیارت‌نامة او كه از امام باقر(ع) نقل شده، همان آزمون مهم توحیدی باشد كه در روایت یاد شده مطرح گردیده است كه در عوالم پیشین برای نور وجود پیامبر و اهل‌بیت(ع) رخ داده است، و آنان از آن آزمون سنگین سربلند بیرون آمدند.

گفتنی است كه براساس بیان عرفانی عارف بزرگ معاصر امام خمینی در حدیث یاد شده به چهار ركن توحید اشاره گردیده:

الف) ركن توحید افعالی كه حمد و ستایش خداوند ناظر به آن است و در این مقام همه ستایش‌ها به خداوند ارجاع شده و از غیر او نفی گردیده و گفته می‌شود: «الحمدلله»

ب) ركن توحید صفاتی كه بنده همه جمال و كمال و حسن و بها را از آن خداوند دانسته و به اولوهیت او زبان بگشاید و بگوید: «لااله‌الاالله»

ج) ركن توحید ذاتی كه همه هستی فانی در وجود حق تعالی تلقی شده تكبیر او گفته شود كه: «الله اكبر»

د) ركن تسبیح كه مقام تنزیه حق‌تعالی از توحید سه‌‌‌گانه قبل است و با این ركن اركان پیشین تكمیل می‌گردد. و از این كه در روایت یاد شده اولین درس توحید نور وجود پیامبر و اهل‌بیت(ع) فرشتگان با تسبیح خداوند آغاز شده، معلوم می‌گردد كه مقام تسبیح بر سایر مقامات توحیدی برتری دارد.[6] و طبق روایت یاد شده معلوم می‌شود كه فرشتگان در پی مشاهده نور وجود پیامبر و اهل‌بیت او در چهار نوبت گمان خدای به آنان بردند، و در واقع آن‌ها در چهار نوبت مورد آزمون توحیدی قرار گرفتند ولی در همه آن مراحل از آزمون الهی سربلند بیرون آمدند و این بزرگترین آزمون بوده كه در نشئه پیشین برای آنان رخ داده است. وشاید به همین دلیل است كه امام باقر(ع) به ما آموخت كه در زیارت حضرت فاطمه زهرا(س) به او عرض نمایم:«یاممتحنة امتحنك الله قبل ان یخلقك» گفتنی است كه بر اساس روایت یاد شده بدست می‌آید كه آزمون فاطمه زهرا(س) به همراه پیامبر به ائمه(ع) در نشئه عقلی كه عالم فرشتگان است انجام گرفته است، چون در آن روایت تصریح شده كه فرشتگان وقتی آنان را در نشئه خود مشاهده كردند از عظمت و نورانیت آنان شگفت زده شدند و گمان الوهیت درباره آنها كردند، ولی آنان عبودیت خود را در برابر خالق و آفریدگار خویش برای فرشتگان اعلام نمودند و به توحید ذاتی وصفاتی و افعال خداوند شهادت دادند. و با این كار هم بندگی خود را اظهار نمودند وهم به فرشتگان درس توحید دادند.

پی نوشت ها:

[1]. سلام بر تو ای آزمودة که تو را آموز خدایی که تو را آفرید، پیش از آن که تو را در عالم دنیا بیافریند، سپس یافت تو را در برابر آزمایش­هایش شکیبا وصبور. تهذیب الاحکام، ج6، ص11.
[2]. و این اهل‌بیت(ع) برگزیده، بعد از آن بود كه با آن‌‌‌‌‌ها شرط نمودی تا نسبت به امور دنیای ناچیز و مظاهر فریبنده آن زهد و پارسایی داشته باشند، و آنان این شرط تو را پذیرفتند، ونیز آگاه به پذیرش این شرط ووفای آنان به آن بودی، از این رو آنها پذیرفتی ومقرب درگاه خود نمودی، و از پیش برای آن‌ها یاد برتر وستایش آشكار مقرر داشتی. سید ابن طاووس، مصباح الزائر، ص446.
[3]. چون ابراهیم را پروردگارش با كلماتی بیاموزد، ولی آن همه را به انجام رسانید [خدا به او] فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم. بقره، آیه 124.
[4]. نخستین موجودی را كه خداوند آفرید روح ما (پیامبر و اهل بیت) بود، آنگاه ارواحنا ما را به توحید و ستایش خود گویا فرمود سپس فرشتگان را آفرید، وقتی آنها ارواح ما را به صورت یك نور و حقیقت مشاهده كردند، از عظمت ما شگفت زده و ما را بزرگ تصور نمودند، ما برای آموزش فرشتگان خداوند را تسبیح گفتیم و اظهار نمودیم كه ما آفریده و مخلوق هستیم و خداوند از صفات ما منزّه است، آنگاه فرشتگان در پی تسبیح ما خداوند را تسبیح گفتند و او را از صفات ما تنزیهه كردند. وقتی كه شأن و منزلت بر این ما را دیدند دوباره شگفت زده شدند، ولی ما برای تعلیم آنان ذكر توحید (لااله‌الاالله) را گفتیم و به آنان فهماندیم كه ما بندگان خدایم و خداوندگاران نیستیم كه هم سطح خدا و یا در حد پائین‌تر از او پرسیدیده شویم، آنگاه فرشتگان كلمه توحید را گفتند، وقتی مقام و جایگاه ما را مشاهده نمودند، ما تكبیر گفتیم تا به آنها بفهمانیم كه خدا از این جایگاه برتر است و هرگونه كبریایی از آن اوست، وقتی عزت و قدرت خداوند برای ما قرار داده مشاهده كردند، ما اظهار نمودیم كه هرگونه حول و قوه از آن خداوند قادر متعال است، وقتی نعمت‌هایی كه خداوند به ما عنایت فرموده و اطاعت ما را بر همگان واجب نموده فرشتگان فهمیدند ما برای تعلیم آنان خداوند را سپاس گفتیم. پس آنها بواسطه ما به معرفت توحید بار یافتند و او را تسبیح و سپاس و ستایش نمودند. عیون اخبارالرضا، ج1، باب26، حدیث22، ص262 ص263.
[5]. من و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام دوهزار سال پیش از خلقت آدم، در سراپرده عرش الهی پیوسته مشغول تسبیح خداوند بودیم و فرشتگان تسبیح الهی را از ما آموختند. بحارالانوار، ج26، باب8، حدیث19، ص346.
[6]. ر،ك: مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، ص79 ص80.